Vandaag precies twee jaar geleden opende het regionale Dagblad Zaanstreek met de kop: ‘Bouw havenkantoor kan starten, vraag is wanneer’. Het raadslid en initiatiefnemer van het eerste uur, Marc Wit gaf een prognose: “in 2024 moet de vergunning er zijn, in ‘25 bouwen en in ‘26 klaar”. Dat optimisme was niet helemaal ongegrond: er was een stevige organisatie, er was een duidelijke visie en zelfs een conceptontwerp voor de herbouw.
Inmiddels zijn we echter niet heel veel verder. Er is, voor zover dat in openbare bronnen te vinden is, nog geen officiële omgevingsvergunning verleend voor de herbouw van het havenkantoor Zaandam. Het project heeft wel een positieve ontvangst bij de gemeente, en de initiatiefnemers zijn vast van plan om een formele aanvraag in te dienen. Tot op heden is er echter geen besluit genomen en openbaar gemaakt dat de bouw daadwerkelijk mag starten.
Over de bekostiging van het plan (indammen van een stuk Voorzaan en het realiseren van de herbouw) is niet veel informatie voorhanden in openbare bronnen. Het plan leunt op twee pijlers van financiering: enerzijds de inzet van private investeerders (naar verluid onder regie van de initiatief-nemende aannemer) die vertrouwen hebben in de haalbaarheid en aantrekkingskracht van het plan, en anderzijds op sponsoring door sympathisanten. Een kostenraming is niet openbaar beschikbaar.
Het plan beoogt het havenkwartier, inclusief de historische Hondsbossche Sluis, een geheel nieuwe uitstraling en identiteit te geven. Een goede aanleiding dus om hier de beschrijven wat de historie en status van de plannen is.
Historie
Het Havenkantoor in Zaandam werd rond 1912 ontworpen en opgeleverd door gemeentearchitect Doodhagen, die het zelf als zijn mooiste bouwwerk beschouwde.
Dat is op zich opmerkelijk en misschien zegt het ook iets over wat in die tijd als de mooie architectuur werd gezien. Het is namelijk geen vernieuwend of origineel gebouw. De kenmerkende trapgevel-architectuur is direct geïnspireerd op bijvoorbeeld het raadhuis van De Rijp uit 1630 en zou niet misstaan tussen de gevels aan het Amsterdamse havenfront of de binnenstad van Alkmaar. Het is geen gevel met een Zaanse snit zoals bijvoorbeeld de accijnshuisjes van 1724 bij de Hondsbossche Sluis of de retrogevels van Soeters in het stadscentrum.
Hoewel het klaarblijkelijk de indruk moest wekken dat de havenmeester vanuit het gebouw al eeuwenlang streng toezicht hield op de Zaan, stond het met zijn rood-witte luikjes slechts vijftig jaar als blikvanger aan de Voorzaan.
In de winter van 1962-1963 werd het gesloopt om plaats te maken voor het nogal brutalistische en vierkante Zaangemaal en een daarin opgenomen nieuw havenkantoor. Dat gemaal was noodzakelijk voor waterzuivering en het bestrijden van vervuiling in de Zaan, en vervult die taak tot de dag van vandaag -geheel in lijn met haar uiterlijk- efficiënt en ordelijk.
Ook de verkeersdoorstroming over de Zaan werd door de aanleg van een bredere brug in combinatie met de nieuwe Beatrixbrug, veel beter. De lange en frustrerende wachttijden voor de oversteek van de Zaan waren voorbij. Het leven werd weer ietsje sneller…
De sloop van het havenkantoor leeft desondanks voort als een pijnlijke herinnering onder de Zaandammers. Velen hebben spijt en uiten nostalgische gevoelens over het verlies van wat gezien werd als het ‘visitekaartje’ van de stad.
Plannen en initiatief voor herbouw
In februari 2022 werd een intentieverklaring voor de herbouw van het Havenkantoor overhandigd aan de gemeente. De initiatiefnemers waren raadslid Marc Wit, Peter Tange en Tom Tulleken. Dit initiatief kreeg steun van erfgoedorganisaties zoals Zaans Erfgoed en Historisch Zaandam. Op 26 juli 2023 is de Stichting Herbouw Havenkantoor Zaandam officieel opgericht, met Aad Melgerd, Cees Kakes (nazaat van het bouwbedrijf dat het oorspronkelijke havengebouw bouwde en vervolgens ook sloopte) en Tom Tulleken als bestuursleden. De stichting heeft een informatieve website: https://www.havenkantoorzaandam.nl/
Architectenbureau Schippers & Zijlstra en architect Neelu Boparai hebben een ontwerp gemaakt, dat gebaseerd is op de originele bouwtekeningen en voorziet in een nieuwe invulling van de begane grond. De maatvoering wijkt iets af van het origineel. Alles is iets hoger en breder geworden omdat wij allemaal iets groter en zwaarder zijn geworden (gemiddeld dan…)
Het gebouw zal een horecafunctie krijgen en als entree dienen voor een restaurant met terras op een platform in de Voorzaan.
Betekenis voor de sluis
Als het plan wordt gerealiseerd, zal dat niet zonder betekenis zijn voor de Hondsbossche Sluis, zowel in positieve als negatieve zin. Het nieuwe gebouw zal een grootschalige horeca-functie krijgen met een ruim terras op een in te dammen plateau in de Voorzaan. Dat kan wellicht meer varend publiek trekken dan de ijswinkel aan de noordkant van de sluis en de levendigheid in de sluis vergroten. En misschien komt er wel veel meer historisch geïnteresseerd wandelend publiek, dat ook wel eens een biefstukje met jus en witbrood wil eten. Aan de ander kant: de toegang tot de sluis vanuit het zuiden wordt minder zichtbaar en misschien ook minder makkelijk toegankelijk door de combinatie van een ver in de Voorzaan uitstekend terras en de grote riviercruisers die naast het Zaantheater aanleggen.
Het zicht naar het zuiden over de Voorzaan vanaf de sluis, wordt geblokkeerd.
Met een duidelijke bewegwijzering en wellicht camerazicht naar het zuiden, kunnen die nadelen eenvoudig opgelost worden en winnen we als historische sluis een duidelijk richtpunt voor de pleziervaart. De historische omgeving wordt weliswaar niet echt hersteld met een net-niet-replica van wat eigenlijk al een net-niet-replica was, maar dat maakt het verblijf in het havenkwartier niet minder aantrekkelijk voor Zaankanters en toeristen
De herbouw van het havenkantoor is een breed gedragen initiatief, gesteund door lokale organisaties en particuliere betrokkenheid. Dat wil de Hondsbossche Sluis ook zijn, dus aan onze toekomstige buren: wees welkom.
Sluiswachter, augustus 2025
NL 
EN