Aan de zuidzijde van de sluis staan twee huisjes. Ze zijn gebouwd in 1723, in opdracht van de dijkgraaf van de het Hoogheemraadschap van de Hondsbossche en Duinen bij Petten, Jan Adriaan van Egmond vande Nijenburg.
De bouw maakte deel uit van een grootscheepse renovatie van het sluisgebied. De sluis is van 1722 tot 1724, na onafgebroken in bedrijf te zijn geweest vanaf 1544, drooggelegd en volledig herbouwd. De afmetingen bleven hetzelfde maar het dakgewelf werd vervangen door een vaste brug.
De grootste van de twee huisjes was oorspronkelijk het kantoor van de Admiraliteit die, om de bescherming van de koopvaardij te kunnen betalen, in- en uitvoerrechten mocht heffen op de vervoerde goederen over de Zaan. Sinds Napoleon is het huisje in gebruik geweest voor de huisvesting van de douane, als kantoor voor de invordering van accijnzen en invoervergoedingen. Vandaar de naam: ‘accijnshuisje’.
Het kleinste huisje was het woonhuis van de pachter van de sluis, tevens sluiswachter. Aan de metselaar is voor het bouwen van het sluiswachtershuisje 2100 gulden betaald. Er is helaas door het Hoogheemraadschap geen lijst van sluiswachters bijgehouden maar in een publicatie van de Vrienden van de Hondsbossche wordt vermeld dat er van 1724 tot 1905 achttien verschillende pachters gecontracteerd zijn. Grote kans dat zij in het huisje hebben gewoond. Daar waren twee vrouwen bij, allebei weduwen die het contract van hun overleden echtgenoot-sluiswachter hebben voortgezet. En ook twee zoons die het contract van hun vader overnamen. Na 1905 hebben uiteraard nog een paar sluiswachters het huisje bewoond, zoals mag blijken uit één van de andere columns op deze site. Het is moeilijk voor te stellen in deze tijd, maar ze woonden met hun hele gezin in dat mooie maar heel kleine huisje.
Het Hoogheemraadschap Uitwaterende Sluizen heeft op 1 januari 1885 voor 44.450 gulden zowel de sluis als het sluiswachtershuisje overgenomen van de Hondsbossche; in 1935 werd het accijnshuisje verworven van de dienst Domeinen. Het was niet duur: 400 gulden.
Omdat de huisjes aan één kant op de fundering van de sluis rustten, zijn ze aan de andere kant langzaam maar zeker schuin verzakt in de slappe Zaanse grond. Door de aanleg van het huidige gemaal in de jaren zestig van de vorige eeuw werd de situatie zo ernstig dat beide huisjes in 1964 voorzichtig zijn afgebroken door aannemer Hillen en Roossen. Alle stenen werden schoongebikt en het hout werd genummerd. In 1970 zijn de huisjes nauwkeurig herbouwd in de originele staat door de firma Brand uit de Zuidoostbeemster. In 1997 zijn de huisjes door Uitwaterende Sluizen als beschermd cultureel erfgoed overgedragen aan de vereniging Hendrick de Keyzer
Beide huisjes zijn na de herbouw in 1970 af en aan verhuurd geweest. Het sluiswachtershuisje staat op dit moment al wat jaren leeg. Het accijnshuisje is verhuurd. In het voorjaar van 2023 zijn de huisjes buitenom geschilderd. Het sluiswachtershuisje is ook van binnen gerenoveerd en voorzien van centrale verwarming en ventilatie.
Tijdens de lunchpauze van de timmerlui ben ik in beide huisjes even binnen gaan kijken. Tot mijn verrassing zijn beide huisjes voorzien van een prachtige betegelde schouw. Toen ik de foto’s daarvan liet zien aan de koffietafel met de collega-sluiswachters, wisten de Zaankanters te vertellen dat zo’n schouw een ‘smuiger’ wordt genoemd, een typisch Zaans fenomeen. De honderden tegels van de smuigers in de huisjes zijn allemaal voorzien van bijbelse voorstellingen. Die in het sluiswachtershuisjes hebben ook nog bij elk plaatje de vermelding van het betreffende bijbelboek en de vindplaats van de tekst.
Een van de collega-sluiswachter had van Niels, die al enige jaren geleden vertrokken is als laatste huurder van het sluiswachtershuisje, gehoord dat de sluiswachters in de koude winters hun gezinnen voor de smuiger verzamelden om warm te blijven. De kinderen mochten om beurten een tegeltje aanwijzen, waarop de sluiswachter of zijn vrouw het bijbehorende bijbelverhaal vertelde. Dat is, naast het verspreiden van warmte, zeker de functie van zo’n smuiger en ook een hartverwarmend verhaal dat het verdient om doorverteld te worden.
Maar het is helaas niet waar. De smuigers zijn in 1970 door de gemeente Zaandijk aan Uitwaterende Sluizen geschonken voor de herbouw van de huisjes. De ene lag op zolder van het gemeentehuis en de ander kwam uit een te slopen pand aan het Hazepad 11. De sluis was toen al vijf jaar dicht en de sluiswachterskinderen hebben die opvoedende bijbelverhalen dus moeten missen.
Sluiswachter, juli 2023
NL 
EN